Τα Ποιητικά Σχήματα Λόγου

1) Το σχήμα χ ι α σ τ όÒ  οι συντακτικοί όροι ( υποκείμενο, κατηγορούμενο κ.τ.λ.) που επαναλαμβάνονται σε σύνθετη πρόταση εκφέρονται με αντίστροφη σειρά (χιαστί):

Μέρα και νύχτα περιπατεί, νύκτα και μέρα λέγει.

2) Το σχήμα   κ ύ κ λ ο ςÒ  σχηματίζεται, όταν μια στροφή ή ένας στίχος αρχίζει και τελειώνει με την ίδια λέξη:

Μοναχή το δρόμο επήρες.... εξανάρθες μοναχή. ( Δ. Σολωμός)

3) Το σχήμα υ π ε ρ β α τ όÒ δημιουργείται  με  την αντιμετάθεση  των λέξεων ή των προσδιορισμών (υποόρων) ενός συντακτικού όρου:

Οι των αγγέλων ουρανοί. αντί: Οι ουρανοί των αγγέλων. 'Ετσι πήρε η αλεπού το στάρι η πονηρή. αντί: 'Ετσι πήρε η πονηρή αλεπού το στάρι.

4) Το σχήμα π ρ ω θ ύ σ τ ε ρ οÒσχηματίζεται με την  τοποθέτηση πρώτου εκείνου που χρονολογικά έχει συμβεί δεύτερο:

Χτενίστηκε, ελούστηκε και στο σεργιάνι βγήκε. αντί: Ελούστηκε, χτενίστηκε...

5) Το σχήμα της π ρ ό λ η ψ η ςÒσχηματίζεται με το να βάλουμε το υποκείμενο ως αντικείμενο:

Για δέστε τον αμάραντο, σε τι βουνό φυτρώνει. αντί: Για δέστε σε τι βουνό φυτρώνει ο αμάραντος

6) Το σχήμα της υ π α λ λ α γ ήςÒΣτο  σχήμα  αυτό ο επιθετικός προσδιορισμός  δε συμφωνεί στην πτώση με τη γενική κτητική στην οποία ανήκει, αλλά με το  ουσιαστικό που προσδιορίζει η γενική :

 Τ' ανδρειωμένα κόκαλα ξεθάψτε του γονιού σας αντί: τα κόκαλα του αντρειωμένου γονιού

7) Το σχήμα της σ υ ν ε κ δ ο χ ή ςÒ Στο σχήμα αυτό χρησιμοποιείται:

α. Tο ένα αντί τα πολλά:  Xαίρεται ο Τούρκος στ' άλογο κι ο Φράγκος στο καράβι. (Οι Τούρκοι - οι Φράγκοι )

β. Eκείνο που παράγει και όχι εκείνο που παράγεται:  Τρία τουφέκια του' δωσαν, τα τρία αράδα αράδα. (Τρεις τουφεκιές του' δωσαν )

γ. Tο μέρος αντί για όλο το σύνολο και αντίστροφα:  Κάθε κλαδί και κλέφτης (= κάθε δέντρο)

δ. Η ύλη αντί για το πράγμα που έχει γίνει από την ύλη αυτή:  Να τρώει η σκουριά το σίδερο κι η γη τον αντρειωμένο ( = τα σιδερένια όπλα)

8) Το σχήμα της μ ε τ ω ν υ μ ί α ςÒ  Στο σχήμα αυτό χρησιμοποιείται:

α. To όνομα του δημιουργού αντί για το έργο του:  Διαβάζω Σολωμό (= τα ποιήματα του Σολωμού)

β. Το αφηρημένο αντί για το συγκεκριμένο:  Η πόλη ήταν ανάστατη (= οι κάτοικοι)

γ. Αυτό που περιέχει αντί για το περιεχόμενο και αντιστρόφως:  Το πανηγύρι ήταν πολύ κι ο τόπος λίγος.(οι πανηγυριώτες ήταν πολλοί)

9) Το σχήμα υποφοράς και ανθυποφοράςÒ Στην υποφορά γίνεται μια ερώτηση ή μια διαπίστωση ενός γεγονότος και ύστερα γίνεται μια προσπάθεια να δοθεί απάντηση ή εξήγηση ή απόρριψη και τέλος ακολουθεί δήλωση για το τι πραγματικά   συμβαίνει.  Ανθυποφορά το αντίθετο.

Αχός βαρύς ακούεται, πολλά τουφέκια πέφτουν.

Μήνα σε γάμο ρίχνονται, μήνα σε χαροκόπι;

Ουδέ σε γάμο ρίχνονται ουδέ σε χαροκόπι.

Η Δέσπω κάνει πόλεμο με νύφες και μ' αγγόνια.

10) Το  σχήμα α σ ύ ν δ ε τ οÒ δημιουργείται με τη σύνθεση απλών προτάσεων  σε μια σύνθετη στροφή, με παράλειψη εκτός των κοινών (ομοίων) όρων  και των συνδέσμων, ώστε να αποφύγουμε τη μονότονη επανάληψη τους:

Το τουφέκι ανάβει, αστράφτει, λάμπει, κόφτει το σπαθί.  αντί: Το τουφέκι ανάβει (και το τουφέκι) αστράφτει (και το σπαθί) λάμπει (και) κόφτει το σπαθί. 

11) Το σχήμα π ο λ υ σ ύ ν δ ε τ ο Ò σχηματίζεται με την ένωση απλών  προτάσεων σε μια σύνθετη όχι με ένα μόνο   σύνδεσμο, αλλά με τόσους  όσοι και οι  όροι:

'Οχι μόνο πήγε η καημένη, αλλά και βαριαναστεμένη. αντί: Πήγε η καημένη και βαριαναστεμένη)                                                                                                                            

12)Το σχήμα της δοσολογίας ή (α ν α) δ ί π λ ω σ η ςÒδημιουργείται με την  επανάληψη  μιας  λέξης   ή φράσης της πρότασης:                                                                

Απρίλη, Απρίλη δροσερέ και Μάη με τα λούλουδα..

13) Το σχήμα της ε π α ν α φ ο ρ ά ςÒ δημιουργείται με την επανάληψη ενός  συντακτικού όρου. Έχει αξία όταν έχει ρυθμική  (μετρική) επανάληψη:                              

 Μαύρος ήταν, μαύρα φορεί, μαύρο και τ' άλογο του. Σε γνωρίζω από την κόψη.........Σε γνωρίζω από την όψη.....